Bắt nguồn từ một chuyến đi dã ngoại với đám bạn trong vùng lõi của Vườn quốc gia Yok Đôn vào tháng 9 năm 2017, sau khi đã lo xong lán trại, thì thường là đến tiết mục đi dạo, ngắm nghía... Đi qua những khe suối còn róc rách nước chảy là những trảng rừng khộp với nền rừng là một loài tre thấp. Mùa tháng 9, nền rừng khộp sũng nước, ẩm ướt cho dù không mưa vài ngày. Thường thì ít khi nhìn xuống chân khi mà dưới chân là lớp lá tre xanh rì bao phủ, và các loài địa lan ở đó thì hay mọc cao hơn đám lá tre. Vô tình, ở 1 khoảng hở nhỏ không có tre, mình nhìn thấy những đốm lớn màu xanh nằm sát đất, thật sự, nhìn nó giống như một lá rêu hoặc tảo, hoặc địa y với màu xanh đậm, ôm sát mặt đất sỏi ẩm ướt. Thử đào 1 cây lên, thì đã chắc chắn đó là cây lan Thanh Thiên quỳ bởi củ và rễ bò đặc trưng của nó. Đánh dấu địa điểm, thu 1 vài mẫu, hẹn đầu mùa mưa năm sau quay lại, vì mình gần như chắc chắn, đó là 1 loài lan mới, bởi trên thế giới, chưa có ghi nhận 1 loài Thanh Thiên Quỳ nào có lá như vậy cả.

Thường thì cuối tháng 4, đầu tháng 5, rừng khộp sẽ đón cơn mưa đầu tiên, và 1 số loài Thanh Thiên quỳ sẽ nhanh chóng mọc lên 1 cành hoa, nở vội vã trong 1 - 2 ngày và đậu quả nếu được thụ phấn. Sau đó, những chiếc lá mới sẽ mọc lên, xanh tốt trong cả mùa mưa ẩm, rồi lại lụi đi khi bước vào mùa khô. Mình với người bạn làm trong Vườn quốc gia đã đi 3 lần trong khoảng thời gian từ tháng 4 đến tháng 6 của năm 2018, nhưng vẫn không gặp được hoa.

Năm 2019, mùa mưa, loại đi tháng 4 - 5 đã theo dõi, tháng 6 mình mới vào. Nhiều lần cứ tưởng bị lạc mất địa điểm ấy, bởi khảo sát các điểm lân cận đều không phát hiện thêm 1 quần thể nào. Thật may, đã gặp được hoa vào đầu tháng 6, khi mà khu rừng đã xanh tốt, khi những loài Thanh Thiên Quỳ khác đã lên những cái lá xanh tươi.

Quá trình thu mẫu, ngâm cồn, chờ phân tích, so sánh, viết bài để công bố một loài mới mất khoảng 1 năm. Để cuối cùng, kết quả là hôm nay, đã công bố cho thế giới một loài lan mới toanh, loài Thanh Thiên Quỳ Lá Úp - Nervilia appressifolia Aver. & V.C. Nguyen.

Thanh Thiên Quỳ Lá Úp - Nervilia appressifolia Aver. & V.C. Nguyen - Là 1 loài địa lan, lá chỉ có đường kính 2cm, hoa đơn độc, cao khoảng 5cm và nở ra rộng khoảng 1.5cm. Hoa nở khoảng 1 - 2 ngày, không có mùi rõ rệt. Đặc biệt loài hoa này là những chiếc lá úp sát đất.  Nở hoa rất muộn so với các loài Thanh thiên quỳ khác ở cùng sinh cảnh.

Trải qua 8 chuyến đi, qua 3 năm kể từ chuyến đi đầu tiên, mới có thể có kết quả. Và quả ngọt ấy, phải cảm ơn bạn Cao Cường, cán bộ Vườn quốc gia Yok Đôn, người đã đi theo mình trong những chuyến đi, cảm ơn Giáo sư Leonid Averyanov và mọi người trong nhóm nghiên cứu đã cùng đồng hành trong hành trình dài cho một cây hoa lan đặc biệt, đặc hữu rất hẹp của Việt Nam.

Theo: Nguyễn Văn Cảnh