1. Bonsai là gì?

Khi nói đến Bonsai, nhiều người thường nghĩ ngay đến một cái cây được trồng trong chậu, nhưng nếu chỉ hiểu đơn giản như vậy thì chúng ta đã bỏ lỡ cả một thế giới ý nghĩa sâu sắc mà nó mang lại. Thuật ngữ "Bonsai" có nguồn gốc từ Nhật Bản, nhưng thực chất loại hình nghệ thuật này đã xuất hiện từ Trung Quốc khoảng 15 thế kỷ trước, với tên gọi "Bổn Tài" (nghĩa là "cái chậu" - "Bon" và "trồng cây" - "Sai").

Vậy Bonsai thực sự là gì? Đó là một thuật ngữ dùng để diễn tả vẻ đẹp của một cái cây được thu nhỏ về kích thước, nhưng lại mang đầy đủ tính chất của một cổ thụ có thật ngoài tự nhiên, và đặc biệt là được trồng trong chậu cạn. Tác phẩm Bonsai không chỉ đơn thuần là vật chứa, mà giữa cây và chậu có một mối quan hệ thẩm mỹ đặc biệt, bộc lộ vẻ đẹp và dụng ý của người nghệ nhân, biểu đạt không gian tự nhiên thu nhỏ và tôn tạo giá trị của cây.

Bonsai là một tác phẩm biểu đạt đầy ấn tượng, tái hiện hình ảnh một cổ thụ sống động như trong tự nhiên, dù kích thước được thu nhỏ. Vẻ đẹp này có được là nhờ sự tác động khéo léo, tinh tế, liên tục và kéo dài của nghệ nhân, sử dụng các kỹ thuật làm vườn và tạo tác. Bên cạnh giá trị thẩm mỹ, Bonsai còn ẩn chứa triết lý sống, tượng trưng cho sức sống mãnh liệt, sự kiên cường vượt qua nghịch cảnh và tinh thần không ngừng vươn lên. Đây không chỉ là một thú chơi, mà là một hành trình của sự kiên nhẫn, tỉ mỉ và sáng tạo.

2. Các dạng Bonsai đặc trưng

Cũng như con người, mỗi cây Bonsai đều có hình dáng và phong cách riêng, không bao giờ hoàn toàn giống nhau, tùy thuộc vào vị trí phát triển và tác động của tự nhiên. Tuy nhiên, dựa trên phương vị của cây trong không gian, Bonsai được phân loại thành 5 dáng cơ bản:

- Dáng thẳng: Thân đứng vuông góc với mặt đất (90 độ), cành phân bố đều, tán cây cân bằng nhưng không đối xứng, thường là hình tam giác. Kiểu này thường thấy ở cây phát triển trong điều kiện tự nhiên thuận lợi, nhận đủ ánh sáng từ mọi phía.

- Dáng hơi nghiêng: Thân vẫn theo hướng thẳng đứng nhưng có những đoạn cong mềm mại, độ nghiêng khoảng 15 độ so với trục thẳng đứng. Đây là dáng phổ biến, tạo ra nét lượn duyên dáng và thường ít cần tác động tinh tế vào thân hơn, dễ dàng cho người mới bắt đầu.

- Dáng nghiêng: Thân nghiêng nhiều hơn 30 độ, có thể dao động đến 60 độ. Kiểu này mô phỏng cây mọc nơi có gió thổi mạnh hoặc bị che khuất ánh sáng một bên. Bộ rễ thường phát triển mạnh ở phía ngược lại hướng nghiêng để tạo sự vững chắc.

- Dáng nằm: Thân nghiêng hơn 60 độ hoặc gần bằng 90 độ.

- Dáng đổ: Thân đổ xuống khỏi mặt đất, góc đổ lớn hơn 90 độ. Dáng này mô phỏng hình ảnh dòng thác nước hùng vĩ, hoặc cây mọc trên vách đá dựng đứng, chịu tác động của trọng lực hay ánh sáng phản chiếu từ mặt nước. Ngọn thường kết thúc ở phía dưới chậu, tạo sự cân bằng với tâm gốc. Dáng bán thác đổ tương tự nhưng ngọn và tán cây không thấp hơn miệng chậu.

Ngoài 5 dáng cơ bản theo phương vị thân, Bonsai còn có muôn vàn kiểu dáng khác, được phân loại dựa trên cấu trúc gốc, rễ, thân, cành hoặc cách phô diễn. Các kiểu dáng này được chia thành các nhóm chính:

- Nhóm một thân: Bao gồm các kiểu đã nêu trên cùng với:

+ Kiểu gió lùa: Cành phát triển lệch hẳn về một hướng do tác động của gió mạnh và liên tục.

+ Kiểu văn nhân: Dáng cây cao gầy, giản dị, tao nhã, thân có những đường nét lạ, cành đơn giản ở phía trên ngọn, gợi hình ảnh ẩn sĩ sống cô độc trên núi.

+ Kiểu cành rũ: Cành mềm mại buông rũ xuống, tạo cảm giác uyển chuyển.

+ Kiểu cành chổi: Thân thẳng đứng, cành phát xuất gần như chụm lại, tán cây hình tròn, thường thấy ở cây rụng lá vào mùa đông.

◦ Kiểu thân bộng bể: Thân cây bị khoét rỗng, mang thương tích do tự nhiên hoặc côn trùng, tạo ấn tượng cổ lão, thể hiện sự sinh tồn mãnh liệt.

+ Kiểu thân lột vỏ: Một phần vỏ bị lột, lộ thớ gỗ bên trong, giống như cây chịu phong hóa, bão sét. Kỹ thuật này thường dùng cho cây lá kim, gỗ cứng.

+ Kiểu bám đá: Cây mọc trên đá, rễ bám chặt vào bề mặt đá, thể hiện vẻ đẹp ngoạn mục của cây sống trong điều kiện khắc nghiệt.

- Nhóm nhiều thân từ một gốc: Nhiều thân cùng mọc từ một bộ rễ chung.

+ Kiểu hai thân: Hai thân mọc lên từ một gốc, có chiều cao và kích thước khác nhau.

+ Kiểu ba thân, năm thân, bảy thân, chín thân: Tương tự với số lượng thân khác nhau, tạo hiệu ứng không gian và sự đa dạng.

+ Kiểu bè cây: Diễn tả một cây bị đổ, thân chôn trong đất và các cành phát triển thẳng lên như những cây riêng biệt.

- Nhóm nhiều thân khác gốc: Các cây được trồng chung trong một chậu nhưng có bộ rễ riêng biệt.

+ Kiểu hai thân: Hai cây khác gốc được bố cục tự do.

+ Kiểu rừng cây: Một nhóm cây được trồng thành rừng thu nhỏ, số lượng thường là số lẻ (7, 9, 11...).

- Nhóm phong cảnh: Trình bày một cảnh trí tự nhiên thu nhỏ với đầy đủ yếu tố như cây, đá, nước, cát, rêu. Khác với non bộ, tiểu cảnh hoàn toàn sử dụng chất liệu tự nhiên và không có các vật liệu nhân tạo như tượng nhỏ, chùa, cầu.

3. Điều kiện thích nghi của cây Bonsai

Để Bonsai luôn khỏe mạnh và giữ được vẻ đẹp "vạn người mê", việc chăm sóc cần sự tỉ mỉ và kiến thức sâu rộng. Đây là một hành trình liên tục, không ngừng nghỉ của người nghệ nhân.

- Ánh sáng: Cây Bonsai cần đủ ánh sáng để quang hợp, thường là 5-7 giờ nắng mỗi ngày, tốt nhất là nắng sớm. Tránh nắng gay gắt kéo dài, đặc biệt vào giữa trưa, vì có thể làm cháy lá và ảnh hưởng đến hoạt động của rễ. Việc xoay chậu thường xuyên mỗi tháng cũng giúp cây phát triển đều và nhận đủ nắng từ mọi phía. Thiếu nắng cây sẽ còi cọc, lá mỏng, to và dễ bệnh hơn.

- Tưới nước: Nghe tưởng đơn giản nhưng lại là yếu tố sống còn! Việc tưới nước không đúng cách là nguyên nhân chính gây chết cây. Cần tưới đủ nước, khi lớp đất mặt đã khô và nhạt màu, nhưng tránh úng nước. Thời điểm tốt nhất là sáng sớm và xế chiều. Đặc biệt, cần chú ý thay đổi lượng nước tưới theo thời tiết, chủng loại cây, và tình trạng sức khỏe. Nước mưa là nguồn nước tưới tốt nhất, hoặc nước máy cần được chứa qua đêm để giảm lượng Clo. Khi tưới nên dùng vòi sen tia nhỏ mịn, tưới đều khắp mặt chậu và cả lên lá để làm sạch bụi, giúp lá hấp thụ nước và điều hòa nhiệt độ.

- Đất trồng: Khác với cây tự nhiên, Bonsai sống trong chậu cạn với lượng đất ít ỏi, nên chất trồng phải là "ngôi nhà" lý tưởng, đáp ứng đủ Ẩm – Khí – Dinh dưỡng. Đất phải có khả năng giữ ẩm tốt, thoát nước tốt, thông khí và sạch mầm bệnh. Hạt đất nên có kích thước từ 2-5mm để tạo khoảng trống cho rễ phát triển. pH đất lý tưởng từ 6-7.5. Tùy loại cây (lá kim cần thoát nước tốt, cây hoa trái cần giàu mùn) và giai đoạn phát triển (cây nguyên liệu cần đất thô, cây trưởng thành cần giàu mùn hơn) mà điều chỉnh hỗn hợp đất. Đất nên được sàng lọc và sát trùng bằng cách phơi nắng.

- Bón phân: Để cây sống khỏe và bền vững trong chậu cạn, việc bón phân định kỳ là không thể thiếu. Phân bón gồm phân vô cơ (tác dụng nhanh, cung cấp Đạm, Lân, Kali và vi lượng) và phân hữu cơ (tác dụng chậm, cải tạo đất, tạo mùn). Cần tuân thủ nguyên tắc "4 Đúng": Đúng loại – Đúng lượng – Đúng lúc – Đúng cách. Tránh bón phân khi cây yếu, mới thay chậu, đang ra nụ/hoa/quả, hoặc vào thời tiết quá nóng/quá lạnh. Nếu lỡ bón quá liều, cần ngâm cây vào nước để pha loãng phân, hoặc thay đất khẩn cấp.

- Thay chậu: Đây là "bí quyết" giúp Bonsai sống lâu bền. Rễ cây phát triển dày đặc sẽ làm đất chai cứng, thiếu không khí, ảnh hưởng khả năng hấp thụ dinh dưỡng. Việc thay chậu định kỳ (2-3 năm một lần cho cây hoàn chỉnh, mỗi năm cho cây hoa quả hoặc phát triển mạnh, 2-3 năm cho cây lá kim) giúp loại bỏ rễ già, kích thích rễ mới, bổ sung đất mới giàu dinh dưỡng, và khống chế kích thước cây. Thời điểm tốt nhất là khi cây nảy chồi mới, chuẩn bị vào giai đoạn sinh trưởng mạnh.

- Phòng trừ sâu bệnh: Quan sát cây thường xuyên để phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường về lá, chồi non. Có thể diệt sâu bằng tay hoặc phun nước mạnh dưới mặt lá. Nếu sâu bệnh phát triển mạnh, cần dùng thuốc hóa học đúng nguyên tắc "4 Đúng". Phòng bệnh hơn chữa bệnh, nên phun ngừa định kỳ vào đầu mùa mưa khi độ ẩm cao. Cây bị bệnh không nên bón phân.

4. Sự khác biệt giữa Bonsai và Cây cảnh nghệ thuật

Cây cảnh thông thường có thể đẹp, nhưng Bonsai là một đẳng cấp khác hẳn, một "tuyệt tác mang đậm dấu ấn cá nhân của người trồng". Sự khác biệt không chỉ nằm ở hình thức mà còn ở chiều sâu tư tưởng và quá trình tạo tác:

- Tính thu nhỏ và Cổ thụ hóa: Mặc dù cả hai đều được trồng trong chậu, Bonsai có mục tiêu rõ ràng là tái hiện hình ảnh một cổ thụ trong tự nhiên nhưng ở kích thước thu nhỏ. Cây cảnh thông thường có thể chỉ là một cây non đẹp mắt trong chậu.

- Sự dụng công và Thời gian: Bonsai đòi hỏi sự tác động khéo léo, tinh tế, liên tục và lâu dài của nghệ nhân, một quá trình có thể kéo dài qua nhiều năm, thậm chí nhiều đời người. Điều này khác biệt hoàn toàn với việc chỉ trồng và cắt tỉa thông thường một cây cảnh.

- Chậu và không gian: Trong Bonsai, chậu không chỉ là vật chứa mà là một phần không thể tách rời của tác phẩm nghệ thuật, có mối quan hệ thẩm mỹ đặc biệt với cây, thường là chậu cạn để tôn lên vẻ đẹp của rễ và thân. Nó giúp biểu đạt không gian tự nhiên thu nhỏ.

- Tính triết lý và Biến thiên: Bonsai ẩn chứa triết lý sống về sự kiên cường, vượt nghịch cảnh, hòa hợp thiên nhiên. Nó là một tác phẩm sống, không ngừng phát triển và thay đổi theo thời gian và các mùa trong năm. Người ta vẫn có thể uốn sửa, cắt tỉa và thay đổi kiểu dáng của Bonsai ngay cả khi nó đã "hoàn thành", biến nó thành một nghệ thuật không bao giờ hoàn chỉnh hoàn toàn. Điều này tạo nên sự hấp dẫn và lôi cuốn đặc biệt, vì vẻ đẹp của Bonsai luôn biến thiên và không có đỉnh điểm cố định.

- Sự chắt lọc và Đơn giản: Nghệ thuật Bonsai yêu cầu người nghệ nhân phải biết chọn lọc, loại bỏ những chi tiết rườm rà, chỉ giữ lại những yếu tố cần thiết để cây bộc lộ vẻ đẹp một cách hoàn hảo và đơn giản. Vẻ đẹp của Bonsai thể hiện chân lý: Đơn giản và toàn thiện.

Kết lại, Bonsai không chỉ là một thú vui tao nhã mà là một hành trình nghệ thuật đầy thử thách và ý nghĩa. Nó đòi hỏi người chơi phải có sự kiên nhẫn vô bờ bến, sự tỉ mỉ đến từng chi tiết, và một tình yêu sâu sắc với thiên nhiên. Mỗi tác phẩm Bonsai là một câu chuyện sống động, kể về sự đấu tranh, sinh tồn và vươn lên của một "cổ thụ" bé nhỏ, mang theo dấu ấn tài hoa và triết lý của người tạo tác. Chúc bạn có những giây phút thật ý nghĩa và đầy cảm hứng trên hành trình khám phá và sáng tạo cùng Bonsai nhé!

Hoa kiểng miền Tây (sưu tầm và tổng hợp)