1. Cách chọn loại cây Bonsai phù hợp 

Để bắt đầu hành trình tạo dáng bonsai, bước đầu tiên và quan trọng nhất chính là chọn được "linh hồn" phù hợp – một cây phôi có tiềm năng trở thành một tác phẩm nghệ thuật. Bonsai không đơn thuần là cây trồng trong chậu; nó là một hình ảnh thu nhỏ của cổ thụ ngoài tự nhiên, mang đầy đủ yếu tố thẩm mỹ và triết lý sống.

Vậy, làm sao để chọn được một cây phôi lý tưởng?

- Sức sống mãnh liệt và khả năng thích nghi: Ưu tiên những cây có thân khỏe mạnh, bộ rễ phát triển tốt và khả năng uốn nắn dễ dàng. Cây cần có sức sống bền bỉ, dễ dàng thích nghi với quá trình tạo tác và chế độ nuôi trồng bonsai lâu dài. Đối với người mới bắt đầu, nên chọn các loài cây bản địa vì chúng dễ thích nghi với môi trường sống xung quanh.

- Vẻ đẹp tiềm ẩn từ thiên nhiên: Bonsai là sự tái hiện hình ảnh của cây trong tự nhiên. Hãy tìm những cây có dáng vẻ bên ngoài độc đáo. Các bộ phận của cây như gốc, rễ, thân, cành, tán lá cần phối hợp nhịp nhàng, hài hòa.

- Kích thước lá, hoa, quả phù hợp: Vì bonsai là cây thu nhỏ, nên chọn những loài cây có khả năng thu nhỏ được lá bằng kỹ thuật cắt tỉa, hoặc những loài có lá nhỏ tự nhiên. Nếu cây có hoa hay trái, hãy chọn loại có kích thước nhỏ, màu sắc đẹp và bền, tương xứng với tổng thể cây.

- Các phẩm chất đặc trưng của phôi:

+ Bộ rễ: Đây là tiêu chuẩn hàng đầu, biểu thị tuổi tác và tạo ấn tượng cổ thụ. Một bộ rễ đẹp phải lan tỏa đều về các hướng một cách ngẫu nhiên, bất đối xứng, trông thật tự nhiên và bám vững chắc vào đất.

+ Gốc cây: Phần gốc nên nở rộng trong tầm nhìn, không thuôn đều như cây non trẻ, thể hiện đặc điểm của một cổ thụ.

+ Thân cây: Cấu trúc thân phải thuôn dần từ gốc lên ngọn, theo tiêu chuẩn "đầu voi đuôi chuột". Thân có thể thẳng, nghiêng hoặc bất kỳ, nhưng cần có đường cong tự nhiên, không quá nhân tạo. Tránh các vết sẹo xấu, vết cắt thô ở mặt chính diện của cây.

+ Vỏ cây: Màu sắc đẹp và cấu trúc đặc biệt của vỏ cây cũng góp phần tạo ấn tượng về tuổi tác.

+ Cành cây: Cành lớn ở phía dưới, nhỏ dần lên trên, sắp xếp theo hình xoắn ốc và phát triển đều về mọi hướng, tạo ra cấu trúc cành chi tiết và đẹp tự nhiên.

+Ngọn cây: Ngọn nên hướng nhẹ về phía người xem.

- Kiên nhẫn là chìa khóa: Quá trình tạo dáng một cây bonsai thác đổ có thể mất ít nhất 2 năm để định hình dáng và ít nhất 5 năm để có bộ tàn hoàn chỉnh, đi kèm với khoảng 3 lần thay chậu. Vì vậy, sự kiên nhẫn là yếu tố không thể thiếu.

2. Bộ phận nào của cây được sử dụng để uốn tỉa?

Trong nghệ thuật bonsai, để biến một cây phôi thành một tác phẩm sống động, người nghệ nhân sẽ tác động khéo léo lên hầu hết các bộ phận của cây. Điều này đòi hỏi sự am hiểu sâu sắc về quy luật sống của cây và kỹ thuật tác động hợp lý.

- Bộ rễ (Gốc rễ): Không chỉ là nền tảng vững chắc, bộ rễ còn là dấu hiệu của tuổi tác và sự kiên cường của cây.

+ Xử lý bộ rễ: Trong quá trình tạo dáng thác đổ, bộ rễ cần được nới lên dần và trồng cây nghiêng từ từ. Bạn có thể tạo be bờ bằng nhựa mỏng quanh gốc, đổ thêm chất trồng dinh dưỡng để kích thích rễ mới phát triển. Sau đó, hạ dần chất trồng để rễ lộ ra tự nhiên.

+ Cắt tỉa rễ: Đây là việc cần làm thường xuyên để loại bỏ rễ hư hại, sâu bệnh, già cỗi, đồng thời kích thích rễ mới phát triển, giúp cây phục tráng và duy trì kích thước phù hợp trong chậu cạn.

- Thân cây: Là trung tâm thu hút ánh nhìn, với đường nét, hình dáng và màu sắc vỏ cây.

+Tạo dáng thân: Thân cây có thể uốn lượn mềm mại, chuyển từ dáng thẳng sang dáng đổ từ từ qua nhiều năm, tránh làm rễ bị tổn thương.

+ Cắt thân chính: Để khống chế chiều cao và tạo hình "đầu voi đuôi chuột", bạn có thể cắt thân chính và dựng một cành nhỏ hoặc chồi mới lên thay thế ngọn. Các kỹ thuật như tạo Jin (đỉnh chết), Shari (lột vỏ) hay Sabamiki (bộng thân) cũng được áp dụng trên thân để tạo ấn tượng cổ lão, phong trần.

- Cành cây: Góp phần quan trọng định hình bố cục và phong cách của cây.

+ Cắt tỉa cành: Cần cắt tỉa thường xuyên để duy trì hình dạng, loại bỏ cành xấu, mọc sai vị trí, hoặc che khuất ánh sáng. Nguyên tắc là cành lớn ở dưới, nhỏ dần lên trên, phân bố theo hình xoắn ốc quanh thân.

+ Uốn sửa cành: Dùng dây nhôm hoặc đồng để uốn cong thân và cành, tạo ra những đường nét mềm mại, uyển chuyển theo ý đồ. Kỹ thuật quấn dây phải đúng cách, chắc chắn nhưng nhẹ nhàng, đảm bảo an toàn cho cây.

- Tán lá: Là "bộ áo" của cây, màu sắc lá thu hút người xem.

Cắt tỉa lá: Phương pháp này giúp kích thích chồi nách phát triển, giảm kích thước lá, làm mới bộ lá và ngăn ngừa mất nước. Nên loại bỏ toàn bộ phiến lá, giữ lại cuống lá để không ảnh hưởng đến chồi nách.

- Chồi nụ và chồi ngọn: Việc bấm tỉa thường xuyên các chồi non, chồi ngọn giúp khống chế sự tăng trưởng, duy trì kích thước và tỉ lệ cành, nhánh, đồng thời làm tăng cường sự phân nhánh chi tiết của cành.

3. Cách tạo dáng cây cảnh

Quá trình tạo dáng cho Bonsai là sự tác động kỹ thuật để biến đổi cây thành hình dạng mong muốn. Người tạo tác cần nắm rõ tập tính của cây, quá trình sống và sự phát triển của nó, cũng như hiểu biết về tác động của tự nhiên.

- Xử lý bộ rễ: Chú trọng xử lý và phát triển bộ rễ từ ban đầu. Bộ rễ cần lộ ra cao, tạo điểm nhấn mạnh mẽ và tự nhiên. Có thể nới bộ rễ lên dần và trồng cây nghiêng từ từ (đặc biệt với dáng thác đổ).

- Cắt tỉa: Là công việc được thực hiện liên tục trong suốt quá trình sống của cây.

+ Cắt thân chính: Cắt để định hình kiểu dáng và chiều cao cuối cùng của cây, đảm bảo tỉ lệ "gốc nở ngọn thon". Vết cắt nên được bảo vệ để tránh hư mục và nên nằm ở phía sau hoặc lệch sang bên để đảm bảo tính thẩm mỹ.

+ Cắt cành: Mục đích là tạo dáng, tạo sự đơn giản và thông thoáng cho cây, đồng thời tập trung dưỡng chất cho các cành quan trọng.

▪ Cành cần có cấu trúc thuôn nhọn từ gốc đến ngọn, với các cành chính phụ rõ ràng.

▪ Cành lớn ở dưới, nhỏ dần lên trên, sắp xếp theo hình xoáy trôn ốc từ gốc lên ngọn.

▪ Loại bỏ các cành mọc ở vị trí không hợp lý (như mọc đối xứng, mọc chụm, mọc vòng qua thân chính, hoặc mọc từ chỗ lõm của thân) để tạo sự hài hòa và cân bằng.

+ Cắt tỉa chồi nụ và chồi ngọn: Giúp khống chế tăng trưởng, duy trì kích thước và tỉ lệ của thân, cành, đồng thời làm tăng sự phân nhánh chi tiết.

+ Cắt tỉa lá: Giúp kích thích chồi nách, giảm kích thước lá, làm mới bộ lá, và ngăn ngừa mất nước. Kỹ thuật này nên thực hiện trên cây khỏe mạnh và không quá thường xuyên.

+ Cắt tỉa rễ: Giúp loại bỏ rễ hư hại, già cỗi, kích thích hình thành rễ mới, phục tráng cây, và góp phần khống chế kích thước. Rễ cần được cắt vát hướng xuống, vết cắt phải sắc ngọt.

- Uốn sửa: Là kỹ thuật cơ bản để tạo dáng Bonsai theo ý đồ, hoặc hiệu chỉnh các bộ phận chưa hợp lý.

+ Sử dụng dây đồng hoặc dây nhôm (kích thước phù hợp với cành) để uốn.

+ Kỹ thuật quấn dây đúng cách giúp tạo ra các đường cong mềm mại trên thân và cành, hoặc hiệu chỉnh hướng mọc. Quấn dây chắc chắn nhưng nhẹ nhàng, neo dây vào vị trí cố định.

+ Thời điểm tháo dây cần theo dõi thường xuyên, khi thấy dây ăn khuyết vào vỏ cây thì tháo ngay, thường từ 6 tháng đến 1 năm.

+ Có thể dùng cảo, dây cột ghì, hoặc thanh kim loại để trợ lực uốn sửa các cành hoặc thân lớn.

- Các kỹ thuật lão hóa (nâng cao): Để tạo ấn tượng về tính cổ thụ và dấu ấn thời gian trên cơ thể cây.

+ Tạo đỉnh chết (Jin): Kỹ thuật tạo phần gỗ chết trên đỉnh ngọn hoặc cành, thường áp dụng cho cây gỗ cứng và già tuổi.

+ Lột vỏ (Shari): Lột một phần vỏ thân, cành, rễ để lộ phần gỗ bên trong, tạo hiệu ứng cây bị phong hóa tự nhiên. Chỉ thực hiện trên một số loài cây có cấu trúc vỏ và thớ gỗ đặc biệt.

+ Bộng thân, bể bộng (Sabamiki): Kỹ thuật khoét rỗng thân cây, tạo hình ảnh cây mang thương tích do tự nhiên hoặc côn trùng, thể hiện vẻ cổ lão.

4. Một số dáng cơ bản được sử dụng uốn cây cảnh 

- Dáng thẳng: Thân đứng vuông góc với mặt đất (90 độ), cành phân bố đều, tán cây cân bằng nhưng không đối xứng, thường là hình tam giác. Kiểu này thường thấy ở cây phát triển trong điều kiện tự nhiên thuận lợi, nhận đủ ánh sáng từ mọi phía.

- Dáng hơi nghiêng: Thân vẫn theo hướng thẳng đứng nhưng có những đoạn cong mềm mại, độ nghiêng khoảng 15 độ so với trục thẳng đứng. Đây là dáng phổ biến, tạo ra nét lượn duyên dáng và thường ít cần tác động tinh tế vào thân hơn, dễ dàng cho người mới bắt đầu.

- Dáng nghiêng: Thân nghiêng nhiều hơn 30 độ, có thể dao động đến 60 độ. Kiểu này mô phỏng cây mọc nơi có gió thổi mạnh hoặc bị che khuất ánh sáng một bên. Bộ rễ thường phát triển mạnh ở phía ngược lại hướng nghiêng để tạo sự vững chắc.

- Dáng nằm: Thân nghiêng hơn 60 độ hoặc gần bằng 90 độ.

- Dáng đổ: Thân đổ xuống khỏi mặt đất, góc đổ lớn hơn 90 độ. Dáng này mô phỏng hình ảnh dòng thác nước hùng vĩ, hoặc cây mọc trên vách đá dựng đứng, chịu tác động của trọng lực hay ánh sáng phản chiếu từ mặt nước. Ngọn thường kết thúc ở phía dưới chậu, tạo sự cân bằng với tâm gốc. Dáng bán thác đổ tương tự nhưng ngọn và tán cây không thấp hơn miệng chậu.

Ngoài 5 dáng cơ bản theo phương vị thân, Bonsai còn có muôn vàn kiểu dáng khác, được phân loại dựa trên cấu trúc gốc, rễ, thân, cành hoặc cách phô diễn. Các kiểu dáng này được chia thành các nhóm chính:

- Nhóm một thân: Bao gồm các kiểu đã nêu trên cùng với:

+ Kiểu gió lùa: Cành phát triển lệch hẳn về một hướng do tác động của gió mạnh và liên tục.

+ Kiểu văn nhân: Dáng cây cao gầy, giản dị, tao nhã, thân có những đường nét lạ, cành đơn giản ở phía trên ngọn, gợi hình ảnh ẩn sĩ sống cô độc trên núi.

+ Kiểu cành rũ: Cành mềm mại buông rũ xuống, tạo cảm giác uyển chuyển.

+ Kiểu cành chổi: Thân thẳng đứng, cành phát xuất gần như chụm lại, tán cây hình tròn, thường thấy ở cây rụng lá vào mùa đông.

+ Kiểu thân bộng bể: Thân cây bị khoét rỗng, mang thương tích do tự nhiên hoặc côn trùng, tạo ấn tượng cổ lão, thể hiện sự sinh tồn mãnh liệt.

+ Kiểu thân lột vỏ: Một phần vỏ bị lột, lộ thớ gỗ bên trong, giống như cây chịu phong hóa, bão sét. Kỹ thuật này thường dùng cho cây lá kim, gỗ cứng.

+ Kiểu bám đá: Cây mọc trên đá, rễ bám chặt vào bề mặt đá, thể hiện vẻ đẹp ngoạn mục của cây sống trong điều kiện khắc nghiệt.

- Nhóm nhiều thân từ một gốc: Nhiều thân cùng mọc từ một bộ rễ chung.

+ Kiểu hai thân: Hai thân mọc lên từ một gốc, có chiều cao và kích thước khác nhau.

+ Kiểu ba thân, năm thân, bảy thân, chín thân: Tương tự với số lượng thân khác nhau, tạo hiệu ứng không gian và sự đa dạng.

+ Kiểu bè cây: Diễn tả một cây bị đổ, thân chôn trong đất và các cành phát triển thẳng lên như những cây riêng biệt.

- Nhóm nhiều thân khác gốc: Các cây được trồng chung trong một chậu nhưng có bộ rễ riêng biệt.

+ Kiểu hai thân: Hai cây khác gốc được bố cục tự do.

+ Kiểu rừng cây: Một nhóm cây được trồng thành rừng thu nhỏ, số lượng thường là số lẻ (7, 9, 11...).

- Nhóm phong cảnh: Trình bày một cảnh trí tự nhiên thu nhỏ với đầy đủ yếu tố như cây, đá, nước, cát, rêu. Khác với non bộ, tiểu cảnh hoàn toàn sử dụng chất liệu tự nhiên và không có các vật liệu nhân tạo như tượng nhỏ, chùa, cầu.

5. Một số cây được sử dụng để tạo dáng phổ biến

Để tạo nên những tác phẩm bonsai đặc sắc, việc lựa chọn loài cây phù hợp với từng dáng thế là vô cùng quan trọng. Dưới đây là một số loài cây phổ biến thường được các nghệ nhân tin dùng:

- Cho dáng thác đổ: Các loài cây như Cẩm thị, Sam Hương, Cần Thăng được ưa chuộng vì thân khỏe, dễ uốn nắn và thích nghi tốt với việc đổ dáng.

- Cho các dáng cơ bản như thẳng, nghiêng: Cây Gừa tàu, Cần Thăng, Cây Du là những lựa chọn tuyệt vời nhờ khả năng tạo dáng đa dạng, đường nét thân và cành đẹp.

- Cho kiểu thân lột vỏ và thân xoắn: Các loài cây lá kim như Thông, Tùng, Bách rất phù hợp vì chúng có cấu trúc vỏ và thớ gỗ đặc biệt, khi lột vỏ sẽ tạo hiệu ứng phong hóa ấn tượng và giữ được vẻ bền đẹp theo thời gian.

- Cho kiểu cành rũ: Cây Thánh liễu là lựa chọn tiêu biểu nhờ cấu trúc cành mềm mại và buông rũ tự nhiên, tạo cảm giác linh động, uyển chuyển cho tác phẩm.

- Cho kiểu cành chổi: Các loài cây rụng lá như Sồi, Du thường được sử dụng cho kiểu dáng này, khi rụng lá sẽ khoe ra bộ cấu trúc cành đẹp mắt, tán cây hình tròn hoặc thuẫn.

- Để tạo bộ rễ mới hoặc giâm rễ: Các loài cây có khả năng tái sinh rễ tốt như Mai Chiếu Thuỷ, Cần thăng, Khế, Du rất thích hợp để giâm rễ, tạo ra những cây bonsai mới từ các đoạn rễ.

- Để ghép cây: Việc ghép cây thường áp dụng cho các loài trong cùng loài, giống, hoặc họ để thay đổi đặc tính cây. Ví dụ: Gốc mai vàng ghép mai trắng, hoặc gốc Cần thăng ghép cây tắc.

- Khai thác từ tự nhiên: Những cây có cấu trúc lạ mắt, độc đáo, mang dấu vết thời gian rõ nét, thường được tìm thấy ở những vùng nắng gió khắc nghiệt, bờ đá cheo leo. Chọn những cây dễ sống, thích nghi tốt với điều kiện nuôi trồng bonsai, và có bộ lá nhỏ.

Hành trình tạo dáng bonsai là một nghệ thuật không ngừng nghỉ, nơi mỗi đường nét, mỗi cành cây đều ẩn chứa một câu chuyện về sự sống và ý chí vươn lên. Nó đòi hỏi sự kiên trì, nhẫn nại và tình yêu sâu sắc với thiên nhiên. Hy vọng với những chia sẻ trên, bạn đã có thêm kiến thức và cảm hứng để bắt đầu hoặc tiếp tục hành trình tạo dáng những tác phẩm bonsai độc đáo của riêng mình. Chúc bạn thành công và luôn tìm thấy niềm vui trong mỗi khoảnh khắc được hòa mình vào thế giới cây cảnh đầy mê hoặc này!

Hoa kiểng miền Tây (sưu tầm và tổng hợp)