1. Tạo sự cân đối

Chơi bonsai, cái đẹp không phải là cứ đối xứng y chang như toán học đâu nha, mà là cái sự cân bằng, hài hòa về mặt cảm giác. Giống như cô Hai bán bún riêu, tô bún phải có chút rau, chút thịt, chút ớt, nêm nếm vừa vặn mới ngon, chứ đâu phải cứ bỏ nhiều thứ là ngon đâu. Sự cân đối này phải được thể hiện từ gốc, rễ, thân, cành, lá cho đến cả cái chậu nữa. Người ta còn có cái "tỷ lệ vàng" dựa trên dãy số Fibonacci hay cái quy tắc 1/3 để tham khảo, giúp tác phẩm mình trông "thuận mắt" nhất đó.

a) Tạo rễ cây ăn lan

Bà con biết không, bộ rễ chính là tấm căn cước công dân của cây bonsai, nhìn vào đó mà người ta biết được cây mình "có tuổi" hay còn non lắm. Rễ phải khỏe, ăn lan đều ra các hướng một cách tự nhiên, không đối xứng mới đẹp. Cái gốc cây phải nở rộng ra, nhìn như một cây cổ thụ vững chãi bám chặt vào đất vậy đó, người ta gọi là "gốc nở, ngọn thuôn".

Tuyệt đối đừng để cái gốc thuôn đều hay rễ cọc chôn sâu tuốt luốt trong đất nha, nhìn nó non choẹt lắm. Mấy cái rễ to bè, thô kệch mà mọc thẳng ra phía chính diện hay rễ đan chéo rối nùi thì mình phải "tân trang" lại liền, chứ để vậy mất duyên cây lắm đó. Với lại, ba cái sẹo xấu xí thì mình nên khéo léo giấu đi, đừng để nó lồ lộ ra mặt tiền mà mất thẩm mỹ.

Để bộ rễ nổi đẹp tự nhiên, đặc biệt với dáng thác đổ, có bí quyết là cắt miếng nhựa mỏng, tạo be bờ quanh gốc, đổ thêm chất trồng dinh dưỡng. Khi rễ mới mọc dài và khỏe, mình từ từ hạ bớt chất trồng xung quanh để rễ dần lộ ra. Cả một quá trình dài hơi, từ khi phôi cây mới về đến lúc thành phẩm có thể mất ít nhất 2 năm để cây ra dáng, và 5 năm để có bộ tán hoàn chỉnh, phải thay chậu 3 lần từ lớn sang nhỏ mới được đó.

b) Tạo hình thân cây

Cái thân cây nó như là "trục xương sống", là cái tâm điểm thu hút ánh nhìn của người thưởng ngoạn đó. Cái dáng thân nó phải thuôn dần từ gốc lên ngọn, y chang câu nói "đầu voi đuôi chuột" vậy. Dù thân có thẳng, có nghiêng, hay uốn lượn bất kỳ thì nó cũng phải mang vẻ tự nhiên, đừng có mà thẳng tưng như cây cột điện hay cong veo như cái lò xo là không được nha. Thân đẹp phải có những đường cong lớn rồi cong nhỏ phối hợp nhịp nhàng.

Người ta còn có cái "quy ước" là đường kính gốc và chiều cao cây nên có tỷ lệ khoảng 1/6 thì cây mới hài hòa. Tránh mấy cái lỗi như thân cong vẹo như cánh cung, thân zíc zắc nhân tạo, hay gốc bị teo nhỏ mà bụng thân thì to phình ra, nhìn "chân ếch" thấy ghê lắm. Và nhớ, mấy cái sẹo xấu, vết cắt thô thì mình phải giấu kỹ ở phía sau. Có được bộ rễ, gốc, thân đẹp là coi như mình đã thành công một nửa rồi đó bà con!

Bonsai có nhiều kiểu dáng thân độc đáo, từ thẳng đứng, thân cong bất quy tắc mà vẫn giữ được sự cân bằng, thân nghiêng như cây chịu gió, thác đổ đổ mình xuống như dòng nước, đến kiểu văn nhân thanh tao, cao gầy, hay cành rũ mềm mại. Có cả những kiểu thân độc lạ như gió lùa, thân bộng bể đầy thương tích thời gian, thân lột vỏ phô thớ gỗ cổ kính, hay thân xoắn ấn tượng nữa đó. Mỗi kiểu đều có cái thần thái riêng, tùy theo sự sáng tạo của mình mà mình chọn lựa.

c) Tạo hình cành cây

Cành cây không chỉ là nhánh đâu nha, nó góp phần tạo nên phong thái đặc trưng của cây bonsai đó. Cành phải phù hợp với gốc và thân, và quan trọng là phải tuân theo quy luật tự nhiên: cành lớn ở dưới, càng lên cao càng nhỏ dần và sát lại ngọn. Cây già thì cành thường có xu hướng nằm ngang hoặc rủ xuống, còn cây non thì cành mới vươn lên.

Thường thì mình sẽ có ba cành cơ bản đầu tiên: cành thứ nhất là cành thấp nhất và lớn nhất, có thể hướng sang trái hoặc phải tùy theo dáng thân; cành thứ hai mọc ngược lại để tạo thế cân bằng; và cành thứ ba mọc ra phía sau để tạo chiều sâu cho tán cây. Các cành còn lại thì cứ xếp luân phiên, xen kẽ theo hình xoắn ốc lên tới ngọn, đảm bảo không che chắn lẫn nhau và nhận đủ ánh sáng.

Nhớ mấy cái "quy tắc vàng" này để tránh lỗi nha:

• Không để cành mọc đối xứng nhau như xương cá.

• Không để cành dưới thấp mọc hướng về phía mặt tiền làm che khuất tầm nhìn.

• Cành phía trước không được che khuất cành phía sau để tạo chiều sâu.

• Không có cành vòng qua thân chính (mượn cành).

• Không để cành mọc từ chỗ lõm của thân cây (nguyên tắc âm dương đó).

• Giữ lượng cành vừa đủ, đừng nhiều quá rối mắt mà cũng đừng ít quá trơ trọi nha.

• Mấy cái cành mọc sai vị trí, vô ích, hay héo úa thì mình cứ mạnh dạn cắt bỏ đi, đừng tiếc. Việc cắt tỉa này phải làm thường xuyên, không chỉ để tạo dáng mà còn để cây thông thoáng và tập trung dinh dưỡng cho những cành cần thiết.

2. Cách tạo hình bằng dây kẽm

Uốn sửa bằng dây kẽm là một kỹ thuật cực kỳ cơ bản và quan trọng để mình "biến hóa" cây bonsai theo ý muốn đó bà con. Nhờ nó mà mình có thể tạo ra những đường cong mềm mại, chuyển những nét thẳng thành cong, hay điều chỉnh hướng cành sao cho "chuẩn gu" nghệ thuật. Nó đặc biệt hiệu quả cho cây non, giúp rút ngắn thời gian tạo dáng lắm đó.

Dụng cụ thì đơn giản thôi, chủ yếu là dây đồng hoặc dây nhôm (nhớ là đừng dùng dây kẽm vì nó cứng quá dễ làm tổn thương vỏ cây và dễ gỉ sét nha), với nhiều kích thước khác nhau từ 0.1mm đến 0.8mm, và một cây kìm cắt dây.

a) Cách quấn thân cây bằng dây kẽm

Trước khi quấn dây, mình phải hình dung rõ ràng cái dáng thân, dáng cành mà mình muốn tạo ra. Mình có thể tỉa bớt mấy cái nhánh phụ lùm xùm hay lá để dễ thao tác. Dây quấn thì mình chọn loại có kích thước khoảng 1/3 đường kính cái cành/thân mình định uốn là vừa, dài hơn cành/thân khoảng 1/3 nữa nha. À, mà lúc quấn thì nên để đất trong chậu hơi khô một chút, cây sẽ dẻo hơn đó.

Cách quấn dây:

• Mình phải cố định cây thật chắc chắn trong chậu trước khi quấn dây cho thân chính, để tránh làm tổn thương rễ khi uốn nha. Có thể buộc dây cố định vào lỗ thoát nước của chậu hoặc neo vào một rễ lớn.

• Bắt đầu quấn từ thân chính trước, rồi mới tới cành lớn, sau đó là cành nhỏ, cứ từ dưới lên trên.

• Mấy vòng dây đầu tiên phải quấn chắc tay để ổn định, rồi mới tiếp tục các vòng sau.

• Cái đầu dây phải được neo vào một vị trí cố định, không để nó bị bung hay xoay lung tung nha.

• Khi quấn tới đỉnh cành hay ngọn, mình bẻ gập đầu dây vào trong rồi cắt ngắt để dây không bị bung ra khi uốn.

• Góc quấn dây tốt nhất là hình xoắn ốc 45 độ nha.

• Mấy điều cần tránh:

    + Quấn dây quá xa, quá thưa hoặc quá gần, quá dày đều không hiệu quả.

    + Quấn dây không đều, nhìn vừa xấu lại không có tác dụng.

    + Quấn dây quá lỏng, cây sẽ không giữ được dáng.

    + Không quấn dây chồng lên lá hay cành con.

    + Tránh quấn dây từ vị trí chạc nhỏ trên cành, sẽ khó định hình.

    + Không neo dây trên thân chính, mà nên neo ở vị trí ngã ba với cành khác để ổn định hơn.

    + Khi uốn cành hướng xuống dưới, phải quấn dây hướng lên phía trên cành để tránh làm tét cành.

    + Luôn dùng dây lớn cho cành lớn, dây nhỏ cho cành nhỏ, và nếu dùng nhiều dây thì quấn song song cùng chiều nha.

b) Cách quấn nhánh bằng dây kẽm

Kỹ thuật quấn nhánh cũng tương tự như quấn thân thôi bà con. Điều quan trọng là phải biết xác định hướng cành, nét nhánh trước khi bắt đầu uốn, tránh việc uốn đi uốn lại nhiều lần làm dập vỏ cây.

Lưu ý quan trọng:

• Không nên quấn dây cho cây yếu hoặc cây mới thay chậu, dễ làm ảnh hưởng sức khỏe của cây.

• Với cây lá kim, mình nên quấn dây vào giai đoạn cây nghỉ (mùa đông). Còn cây thường xanh thì nên quấn vào mùa cây tăng trưởng.

• Sau khi quấn xong, đặt cây ở nơi mát mẻ, ít gió lùa để tránh mất nước, và nhớ tưới nước đủ ẩm nha.

Lúc tháo dây:

• Không có thời điểm cố định nào cả, tùy thuộc vào sự phát triển của cây. Cứ theo dõi thường xuyên, nếu thấy dây bắt đầu ăn khuyết vào vỏ cây thì phải tháo dây ngay. Thông thường là khoảng 6 tháng đến 1 năm.

• Dùng kìm cắt chuyên dụng, cắt từng đoạn ngắn để dễ tháo và ít làm tổn thương cây.

• Nếu dây đã ăn sâu vào vỏ, mình phải gỡ thật cẩn thận, đừng cố sức giật ra mà làm rách vỏ. Có bị thương thì bôi thuốc bảo vệ vết thương để vỏ cây mau lành.

• Nếu sau khi tháo dây mà cành có vẻ muốn "trả lại" vị trí cũ thì mình cứ quấn dây theo hướng ngược lại và tiếp tục uốn sửa, hoặc tạo vết sẹo nhỏ ở chỗ uốn cong để cành giữ dáng tốt hơn.

Một số kỹ thuật "phụ trợ" cho cành lớn: Đôi khi cành quá to, dây quấn không đủ lực đâu bà con. Lúc đó mình phải dùng thêm mấy chiêu "độc" này:

• Dùng dây cột vào nhánh rồi kéo ghì vào một vị trí cố định như chạc cây khác hoặc thành chậu, nhưng nhớ lót vải hoặc cao su để không làm hằn vết dây trên vỏ cây nha. Làm từ từ thôi, sau 2-3 tháng là được.

• Có thể dùng cảo để uốn cong những thân hay cành lớn. Cố định cảo vào thân, rồi từ từ siết vòng gai cảo đến giới hạn chịu đựng của cây, lặp lại trong 3-4 tháng để đạt độ cong mong muốn.

• Hoặc dùng thanh kim loại, trụ cứng buộc chặt vào thân/cành để định hình.

3. Sang chậu và thay đất cho cây cảnh

Chắc bà con cũng thắc mắc sao cây bonsai trồng trong chậu cạn mà sống thọ được hoài phải không? Bí quyết lớn nhất chính là việc thay đất định kỳ đó. Rễ cây cứ lớn dần, lấp đầy chậu, làm đất bị nén chặt, thiếu không khí, thoát nước kém, dinh dưỡng cũng cạn kiệt dần. Chưa kể mấy cái rễ già yếu, bệnh tật mà không cắt bỏ thì nó cũng làm hại cây mình nữa.

Việc thay đất, cắt rễ sẽ giúp kích thích rễ non mới phát triển, làm cho cây được trẻ hóa, phục tráng, khỏe mạnh và sống lâu hơn. Nó còn giúp mình kiểm soát được kích thước cây và tạo bộ rễ đẹp hơn nữa đó.

Đất trồng bonsai phải có "3 tiêu chí vàng": khả năng giữ ẩm tốt, thoát nước tốt, và thông khí tốt. Hạt đất nên có kích thước từ 2-5mm là chuẩn nhất. Đất mịn quá dễ làm bí rễ, đất to quá thì không giữ được ẩm. Bà con mình nên chọn đất giàu khoáng, có nhiều mùn hữu cơ, như đất phù sa chẳng hạn, rồi trộn thêm cát thô hoặc tro trấu đã nung chưa hoàn toàn để tăng độ tơi xốp. Và nhớ, trước khi dùng phải phơi nắng để sát trùng đất, diệt côn trùng, mầm bệnh. Độ pH đất lý tưởng là từ 6-7.5. Tùy loại cây và khí hậu mà mình điều chỉnh tỉ lệ đất cho phù hợp.

Khi nào cần thay đất? Cây sẽ "báo hiệu" cho mình biết đó bà con:

• Lá cây nhạt màu, xanh nhạt, mỏng (thiếu dinh dưỡng, thiếu nắng).

• Lá ở cành dưới và bên trong bị khô rụng, chỉ còn tập trung ở ngọn cành (cạn kiệt dinh dưỡng, lão hóa).

• Lá buồn bã, mềm, vàng nhưng lâu rụng (thừa nước, úng rễ, nhiễm bệnh).

• Lá héo, chồi ngọn bị đùn (thiếu ẩm, chậu quá nhỏ, nắng gắt).

• Rễ cây đội lên khỏi miệng chậu, mặt đất sần sùi hoặc chai cứng, nước tưới chậm rút.

• Cành nhỏ bị chết khô, bỏ nhánh (thiếu dinh dưỡng nặng, lão hóa).

Thời điểm thay đất tốt nhất là khi cây có dấu hiệu nảy chồi mới, tức là vừa qua giai đoạn nghỉ và chuẩn bị sinh trưởng mạnh. Lúc này cây mau hồi phục hơn.

• Cây phát triển mạnh: thay chậu mỗi năm một lần.

• Cây có hoa quả: thay chậu mỗi năm một lần sau khi ra hoa quả.

• Cây đã hoàn chỉnh, thành thục: khoảng 2 năm một lần.

• Cây lá kim: từ 2-3 năm một lần.

• Tuyệt đối không thay đất khi cây đang ra lộc non, nở hoa, kết trái vì dễ làm cây suy yếu, thậm chí chết. Nếu cây bị bệnh nặng, vàng lá, thối rễ thì phải thay đất khẩn cấp, cắt bỏ rễ hư thối, trồng vào chậu mới với đất sạch, thoáng khí và không bón phân nha.

Các bước sang chậu "chuẩn bài":

a) Chuẩn bị

Đất trộn sẵn, dụng cụ, chậu mới. Ngừng tưới nước vài ngày trước để bầu đất khô ráo, dễ lấy ra.

b) Lấy cây ra khỏi chậu

Dùng tay lắc nhẹ hoặc dùng dao rọc, que tre xăm nhẹ quanh thành chậu. Gỡ bỏ khoảng 30-70% đất cũ quanh bầu rễ.

c) Tỉa rễ

Kiểm tra kỹ bộ rễ, cắt bỏ rễ dài, già, bệnh, thối, hoặc rễ mọc sai vị trí. Cắt rễ đâm thẳng xuống để khuyến khích rễ ngang phát triển. Rễ quá to có thể xẻ đôi. Nhớ là cắt vát hướng xuống, dụng cụ phải sạch và bén để vết cắt ngọt, mau lành.

d) Vào chậu mới

    + Chọn chậu phù hợp về hình dáng, kích thước, màu sắc.

    + Che lỗ thoát nước bằng lưới, cố định bằng dây đồng.

    + Lót một lớp sỏi hạt lớn (đất thô) dưới đáy chậu để thoát nước tốt.

    + Cho lớp đất chính lên trên.

    + Đặt cây vào chậu đúng vị trí, đúng hướng. Cổ rễ nên cao hơn miệng chậu một chút.

    + Cố định cây bằng dây đồng buộc vào rễ lớn và lỗ thoát nước.

    + Đổ đất phủ kín rễ, dùng que xăm kỹ để đất lấp đầy các khoảng trống, không để có túi khí rỗng dưới bầu rễ.

    + Phủ lớp đất mịn lên bề mặt, mép đất phải thấp hơn miệng chậu để nước không tràn ra ngoài.

    + Có thể phủ thêm lớp rêu trang trí để tăng thẩm mỹ và giữ ẩm đất.

e. Chăm sóc sau thay chậu

Tưới đẫm nước cho đến khi nước rỉ ra đáy chậu, hoặc ngâm chậu vào chậu nước lớn vài phút. Đặt cây ở nơi im gió, thoáng mát, tưới ẩm đều lên thân cây. Sau khoảng 3 tuần cây ra rễ mới thì dần dần đưa ra nắng. Có thể tưới thêm B1 hoặc thuốc kích thích ra rễ. Tuyệt đối không bón phân ngay lúc này, phải đợi ít nhất 2 tháng khi cây hồi phục rồi mới bón nha.

4. Cách bón phân cho cây

Cây bonsai sống trong chậu nhỏ, đất ít, rễ không thể vươn xa tìm dinh dưỡng như cây ngoài tự nhiên đâu bà con. Nước tưới hàng ngày cũng làm trôi khoáng chất nhanh chóng. Bởi vậy, việc bón phân thường xuyên là cực kỳ cần thiết để cây mình luôn khỏe mạnh, xanh tốt và không bị lão hóa sớm.

Có hai loại phân chính mình cần biết:

• Phân vô cơ (phân hóa học): Tác dụng nhanh, hiệu quả tức thì. Nó cung cấp các nguyên tố đa lượng như Đạm (N - giúp cây tăng trưởng nhanh, xanh lá), Lân (P - giúp nảy mầm, ra rễ, cứng cáp) và Kali (K - giúp cây cứng cáp, ra hoa, kết trái, chống chịu điều kiện bất lợi). Ngoài ra còn có các nguyên tố trung lượng và vi lượng nữa.

• Phân hữu cơ: Tác dụng chậm hơn nhưng lại cực kỳ tốt cho đất, giúp đất tơi xốp, giữ ẩm, thông khí, tạo môi trường cho vi sinh vật có lợi. Nó giúp đất giữ lại dinh dưỡng tốt hơn khi mình bón phân. Phân hữu cơ phải được xử lý hoai mục và sát trùng trước khi dùng nha.

Bí quyết bón phân "chuẩn người sành" là phải theo nguyên tắc "4 Đúng":

a) Đúng loại

• Tùy vào giai đoạn phát triển của cây mà mình bón phân cho phù hợp: Cây non, đang lớn cần nhiều Đạm. Cây trưởng thành, lá dày cần thêm Lân. Cây ra hoa, kết trái thì rất cần Kali.

• Cây lá xanh quanh năm cần phân thường xuyên hơn cây rụng lá.

• Cây có hoa, trái cần lượng phân nhiều hơn cây lá xanh thông thường.

• Sau mùa thay lá, mùa hoa, trái thì mình bón phân để cây hồi sức và chuẩn bị cho chu kỳ mới.

b) Đúng lượng

• Lượng phân bón nên đúng liều lượng hoặc hơi ít hơn một chút là tốt nhất. Đừng có tham lam bón quá liều mà làm xót rễ, cháy lá cây đó.

• Nên chia nhỏ lượng phân ra, bón nhiều lần và thường xuyên sẽ tốt hơn là bón ít lần mà nồng độ cao.

c) Đúng lúc

• Tốt nhất là bón phân vào lúc trời quang đãng, mát mẻ và đất ẩm.

• Tránh bón phân vào lúc trời nắng nóng hoặc mưa nhiều. Nắng nóng cây hấp thụ kém dễ bị xót rễ. Mưa thì phân dễ bị rửa trôi, đất úng nước rễ thiếu oxy cũng hấp thụ kém.

• Không bón phân khi cây đang ra nụ, nở hoa, kết trái (dễ rụng nụ, cháy lá).

• Không bón cho cây mới thay chậu, mới cắt rễ, đợi 2 tháng khi cây hồi phục.

d) Đúng cách

Có nhiều cách bón phân:

• Phân dạng rắn (viên): Đặt viên phân trên mặt đất, gần mép chậu, nơi rễ hoạt động mạnh nhất. Không dùng vào mùa mưa vì phân dễ rã ra, bịt kín mặt đất làm bí khí.

• Phân dạng hạt nhỏ: Rắc ở các góc chậu thành từng mảng nhỏ, không rắc khắp bề mặt.

• Phân loãng: Phân vô cơ hòa tan trong nước thì mình phải pha loãng ra nhiều lần rồi mới tưới cho cây, tránh nồng độ cao làm hại rễ.

• Phun qua lá: Lá cây cũng hấp thụ dinh dưỡng đó bà con. Pha phân loãng rồi phun lên bộ lá (đặc biệt hiệu quả cho cây rễ yếu). Nên phun vào lúc trời mát và im gió, để lá có thời gian hấp thụ tốt nhất. Tuyệt đối không phun khi trời nắng nóng hoặc gió nhiều nha.

Dấu hiệu cây bị "phạm phân" (quá liều): Cây sẽ rũ lá, lá mềm dù đất không hề khô nước sau khi mình bón phân. Gặp tình trạng này là phải cấp cứu ngay nha:

• Lập tức nhúng cả chậu cây vào nước, ngâm 3-5 giờ để hòa tan bớt nồng độ phân.

• Sau đó lấy cây ra, để chỗ râm mát và phun ẩm lên toàn bộ cây.

• Nếu quá nặng thì phải thay chậu, thay chất trồng mới ngay lập tức, cắt tỉa bớt cành lá. Đừng để lâu mà khó cứu cây.

• Còn nếu mà nặng hơn, không thể cứu được nữa thì coi như trả học phí nhen bà con. Lúc nào cứ hoan hỉ coi như có thêm kinh nghiệm mà nuôi lại cây khác, nhớ đừng có nản lòng mà bỏ cuộc nha.

--------------------------------------------------------------------------------

Vậy đó bà con, cái sự chơi bonsai nó là cả một hành trình dài, đòi hỏi mình phải kiên nhẫn, quan sát và học hỏi không ngừng. Mỗi cây một vẻ, một tính nết, nên mình phải hiểu cây mình như hiểu người thân vậy đó. Đừng vội vàng, đừng nôn nóng, cứ từ từ mà thưởng thức cái vẻ đẹp "không bao giờ hoàn thành" của nó nha. Chúc bà con mình ai cũng có những tác phẩm bonsai ưng ý, độc đáo, mang đậm dấu ấn riêng và tràn đầy sức sống!

Duy Phong - CLB Bonsai Tam Bình