1. Tại sao phải "cải lão hoàn đồng" cho cây bonsai?

Trong tự nhiên, rễ cây cứ vô tư vươn dài, tìm nước, tìm dinh dưỡng. Nhưng cây bonsai của chúng ta thì lại bị "giới hạn vùng hoạt động" trong cái chậu con con. Sau một thời gian, "căn nhà" chật chội sẽ phát sinh nhiều vấn đề:

- Bộ rễ "bí bách": Rễ cây cứ lớn dần, dày đặc và chen chúc trong chậu, khiến đất bị nén chặt lại. Khi đất chai cứng, không khí khó lưu thông, nước thoát cũng chậm hơn, làm giảm hiệu quả hoạt động của bộ rễ.

- Rễ "già hóa": Những rễ già không còn hoạt động hiệu quả trong việc hấp thu nước và dinh dưỡng như rễ non. Chúng dễ bị bệnh, thối rữa và nếu không được loại bỏ kịp thời, có thể lây lan, ảnh hưởng đến sức khỏe chung của cây.

- Đất "cạn kiệt" dinh dưỡng: Dù bạn có bón phân đều đặn, nhưng với lượng đất ít ỏi trong chậu, chất dinh dưỡng sẽ cạn kiệt nhanh chóng, lại thêm quá trình tưới nước hàng ngày cũng làm rửa trôi khoáng chất. Đất dần trở nên kém chất lượng, thậm chí bị chua đi.

- "Trẻ hóa" và kiểm soát kích thước: Việc thay đất luôn đi đôi với cắt tỉa rễ. Kỹ thuật này kích thích cây ra bộ rễ mới, non trẻ, giúp cây được phục tráng, tươi tắn hơn. Đồng thời, nó cũng là cách hữu hiệu để khống chế kích thước cây theo đúng dáng vẻ bonsai mong muốn.

Tóm lại, thay đất không chỉ là một công việc kỹ thuật mà còn là bí quyết giúp cây bonsai của bạn sống khỏe, đẹp lâu và duy trì được giá trị thẩm mỹ cao.

2. Khi nào thì "đến lúc" để bé cưng "thay áo mới"? (Những dấu hiệu mách bảo)

Không có một quy tắc cứng nhắc nào cho tất cả các loại cây, vì thời điểm thay đất còn tùy thuộc vào chủng loại, tuổi cây, khí hậu và cả tình trạng sức khỏe của cây nữa. Tuy nhiên, bạn có thể dựa vào một số "dấu hiệu nhận biết" sau đây:

a) Trên lá cây

Lá nhạt màu, xanh lợt, mỏng và lớn hơn bình thường (có thể do thiếu đạm, thiếu nắng).

Lá ở các cành phía dưới hoặc bên trong bị khô, rụng, lá chỉ còn tập trung ở đầu cành (dấu hiệu cây thiếu dinh dưỡng trầm trọng, bắt đầu lão hóa).

Lá có vẻ "buồn bã", mềm, úa vàng nhưng mãi không rụng (có thể cây bị thừa nước, úng rễ, hoặc đã nhiễm bệnh).

Lá bị héo, chồi ngọn bị chùn lại (do đất thiếu ẩm, chậu quá nhỏ hoặc nắng quá gắt).

Lá phát triển nhỏ dần, bạc màu, đen đỉnh ngọn (thiếu dinh dưỡng, thừa nước).

Lá rụng bất ngờ (có thể do khô hạn nghiêm trọng hoặc sốc phân).

b) Trên cành cây

Một số cành nhỏ bị chết khô, bỏ nhánh (dấu hiệu cây thiếu dinh dưỡng nặng, lão hóa, cần thay đất gấp để "hồi sinh").

c) Trên mặt chậu và khả năng thoát nước

Bề mặt đất trong chậu trở nên gồ ghề, sần sùi do rễ cây phát triển quá nhiều, thậm chí rễ còn "đội" lên khỏi miệng chậu.

Mặt đất bị chai cứng, nước tưới chậm rút hoặc ứ đọng lâu trên mặt chậu.

Thời điểm lý tưởng nhất là khi cây bắt đầu nảy chồi mới, chuẩn bị bước vào giai đoạn sinh trưởng mạnh. Lúc này, các vết thương do cắt tỉa rễ sẽ hồi phục nhanh hơn.

- Cây phát triển nhanh, rễ mọc mạnh: nên thay chậu mỗi năm một lần.

- Cây ra hoa, kết quả: thay chậu sau mỗi năm khi đã kết thúc quá trình ra hoa, kết quả.

- Cây đã hoàn chỉnh, thành thục: khoảng 2 năm một lần.

- Cây lá kim (ví dụ như Thông, Tùng): từ 2 đến 3 năm một lần.

- Nếu cây có dấu hiệu bệnh nặng như thối rễ, vàng lá: cần thay đất, thay chậu ngay lập tức để "cấp cứu".

3. Sắm sửa cho cuộc "đại phẫu" (Chuẩn bị không thể thiếu)

Trước khi bắt tay vào, hãy chắc chắn rằng bạn đã chuẩn bị đầy đủ "đồ nghề" và "nguyên liệu" nhé:

a) Chậu mới

Chậu không đơn thuần chỉ là vật chứa, mà phải có mối quan hệ thẩm mỹ đặc biệt với cây. Kích thước chậu phải phù hợp, không quá lớn làm cây lạc lõng, cũng không quá nhỏ gây gò bó.

    - Thông thường, chiều dài chậu nên bằng hoặc lớn hơn 2/3 chiều cao cây một chút.

    - Độ sâu chậu nên bằng hoặc nhỏ hơn đường kính gốc một ít, trừ dáng bán thác đổ hoặc nhóm đa thân.

    - Màu sắc chậu nên hơi tối, màu đất, tránh quá sáng hoặc nhiều hoa văn cầu kỳ làm "lấn át" vẻ đẹp của cây.

    ◦- Đối với cây dáng thác đổ, chậu thường là chậu sâu và có tiết diện hẹp.

b) Đất trồng (chất trồng)

Đất trồng bonsai khác xa đất vườn thông thường. Nó phải có đủ 4 yếu tố vàng: giữ ẩm tốt, thoát nước tốt, thông khí tốt, và phải sạch, không mầm bệnh.

    - Bạn có thể tự trộn đất bằng cách sử dụng đất mặt giàu mùn và khoáng từ vùng núi hoặc phù sa, pha trộn thêm cát thô, tro trấu hoặc các chất độn khác để tăng độ tơi xốp và thoát nước.

    - Sàng lọc hạt đất: Loại bỏ hạt quá lớn và hạt quá mịn. Hạt đất lý tưởng cho bonsai có kích thước từ 2-5mm. Hạt lớn dùng lót đáy chậu, hạt trung bình dùng phần lớn để trồng, hạt mịn phủ bề mặt.

    - Độ pH: Khoảng 6-7.5 là tốt nhất, nhưng tùy thuộc từng loại cây.

    - Sát trùng đất: Phơi nắng đất vài ngày để tiêu diệt côn trùng và mầm bệnh.

    - Lưu ý đặc biệt: Cây lá kim cần nhiều cát để thoát nước tốt, cây ra hoa trái cần đất giàu mùn. Cây nguyên liệu (chưa hoàn chỉnh) cần đất thô, ít hữu cơ để rễ phát triển nhanh; cây đã hoàn chỉnh cần đất giàu mùn hơn để phát triển ổn định. Tuyệt đối không dùng lại đất cũ.

c) Dụng cụ

Dây uốn (nhôm hoặc đồng), kéo cắt cành, kìm bấm, băng keo. Bạn còn cần các dụng cụ thay đất như liềm, cào, que xăm, bay, chổi nhỏ. Bước vào cuộc "hồi sinh" (Quy trình chi tiết)

4. Đây là phần hồi hộp nhất, đòi hỏi sự kiên nhẫn và tỉ mỉ

a) Giảm lượng nước tưới

Vài ngày trước khi thay chậu, nên giảm lượng nước tưới để bầu đất trong chậu hơi khô, dễ dàng lấy cây ra hơn.

b) Lấy cây ra khỏi chậu cũ

Với chậu miệng rộng, cạn, bạn có thể giữ chặt cây và lắc nhẹ chậu để bầu đất rời ra.

Với chậu cao, dùng dao rọc quanh thành chậu hoặc que tre xăm nhẹ để tách bầu đất ra.

Cẩn thận loại bỏ khoảng 30-70% đất cũ xung quanh và phía dưới bầu rễ bằng cào hoặc que tre.

c) Cắt tỉa rễ

Kiểm tra kỹ bộ rễ, loại bỏ hoàn toàn rễ hư hại, bị bệnh, hoặc quá già.

Cắt những rễ dài, quá lớn để kích thích rễ mới phát triển theo chiều ngang.

Rễ mọc đâm thẳng xuống cần cắt bỏ.

Rễ bị xoắn cần được gỡ ra và cố định lại theo cấu trúc hợp lý.

Vết cắt rễ nên vát hướng xuống, dùng dụng cụ sắc bén, vết cắt phải ngọt, không bị dập nát để rễ mau hồi phục và ít bị thối.

Cắt gọn bầu rễ sao cho vừa vặn với chậu mới.

d) Trồng vào chậu mới

Che lỗ thoát nước bằng lưới và cố định bằng dây đồng.

Đổ một lớp đất thô, sỏi hạt lớn xuống đáy chậu để đảm bảo thoát nước tốt và thông khí.

Tiếp theo là lớp đất có cấu trúc hạt phù hợp cho cây phát triển.

Đặt cây vào chậu đúng vị trí và hướng đã định trước. Vị trí cây trên chậu chữ nhật hoặc bầu dục nên hơi lệch tâm về phía 1/3 chậu. Đối với cây thác đổ, vị trí cây thường đặt ở giữa hoặc lùi về phía sau chậu một chút.

Cố định cây bằng dây đồng, cột vào một rễ lớn với lỗ thoát nước của chậu để tránh cây bị lung lay.

Cổ rễ nên cao hơn miệng chậu một chút, nhưng không quá cao.

Phủ kín rễ bằng đất hạt trung bình, dùng que xăm kỹ hoặc lắc nhẹ để đất lấp đầy các khoảng trống, tránh để lại túi khí rỗng dưới bộ rễ.

Phủ một lớp đất mịn lên bề mặt, phần sát mép chậu nên thấp hơn miệng chậu để nước tưới không tràn ra ngoài.

 Có thể phủ thêm một lớp rêu trang trí để tăng tính thẩm mỹ và tránh trôi đất.

đ) Tưới nước ban đầu

Tưới thật đẫm nước cho cây đến khi nước chảy ra ở đáy chậu để rửa trôi bớt đất mịn và giúp đất mới liên kết tốt với bầu rễ. Hoặc bạn có thể ngâm cả chậu vào một chậu nước lớn trong vài phút.

5. Chăm sóc "bé cưng" sau "phẫu thuật" (Hậu phẫu chu đáo)

Giống như con người sau phẫu thuật, cây bonsai cũng cần một chế độ chăm sóc đặc biệt để hồi phục:

- Vị trí: Đặt cây ở nơi yên gió, thoáng mát, có bóng râm, tránh ánh nắng gay gắt trực tiếp trong khoảng 3 tuần đầu tiên. Sau đó, từ từ đưa cây ra tiếp xúc với nắng nhẹ và tăng dần lượng chiếu sáng.

- Tưới nước: Tưới ẩm đều lên thân cây và lá (phun sương) để bổ sung nước và làm sạch lá. Tránh tưới quá nhiều nước vào bộ rễ trong giai đoạn đầu để không làm thối vết cắt.

- Kích thích sinh trưởng: Có thể sử dụng B1 hoặc thuốc kích thích ra rễ để giúp cây nhanh hồi phục và ra rễ mới.

- Bón phân: Đây là điều cực kỳ quan trọng: Tuyệt đối không bón phân ngay sau khi thay chậu! Hãy đợi ít nhất 2 tháng sau, khi cây đã hồi phục rõ rệt, mới bắt đầu bón phân trở lại. Việc bón phân quá sớm có thể gây "sốc", cháy rễ và khiến cây chết.

- Theo dõi: Quan sát cây thường xuyên để phát hiện sớm các dấu hiệu sâu bệnh và có biện pháp phòng trừ kịp thời.

- Điều chỉnh dây uốn: Khi cây lớn lên, có thể cần điều chỉnh lại dây uốn để đảm bảo dáng cây được duy trì và phát triển tự nhiên.

Quá trình tạo dáng và chăm sóc bonsai, đặc biệt là việc sang chậu và thay đất, đòi hỏi sự kiên nhẫn, tỉ mỉ và tình yêu thương thực sự. Nhưng bạn thấy đó, thành quả là một tác phẩm sống động, mang đậm dấu ấn cá nhân và ý nghĩa sâu sắc. Chúc bạn thành công với những tác phẩm bonsai của riêng mình, để mỗi cây cảnh không chỉ là vật trang trí mà còn là một câu chuyện, một triết lý sống đầy cuốn hút!

Hoa kiểng miền Tây (sưu tầm và tổng hợp)